کد مطلب:49606 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:5

گنجینه پرسمان » قرآن

منظور از واژه رحمان و رحيم چيست؟ تفاوت اين دو را بيان كنيد.

مفسّران درباره تفاوت ميان «رحمان» و «رحيم» بيان هاي مختلفي دارند كه به بعضي از آنها اشاره مي شود: 1. بيشتر دانشمندان لغت و تفسير، واژه «رحمان» را كلمه اي عربي و مشتق از رحمت مي دانند. با اين توضيح كه اطلاق آن بر خدا، به معناي رقّت قلب و تأثّر عاطفي نيست؛ بلكه به معناي احسان كننده و نعمت دهنده است؛ زيرا در ذات باري تعالي، تأثّر و انفعال راهي ندارد. امام علي(ع) در خطبه 177 «نهج البلاغه» در سخنان خود به اين موضوع اشاره فرموده اند، {V(ر.ك: جوهري، صحاح، ج 5، ص 1929؛ راغب اصفهاني، مفردات في غرائب القرآن، ص 191؛ و ابن منظور، لسان العرب، ج 12، ص 231؛ علامه طباطبايي تفسير الميزان، ج 1، ص 16؛ مجمع البيان، ج 1، ص 52؛ زمخشري، كشّاف، ج 1، ص 6)V}. در مقابل، گروهي ديگر معتقداند كه در «رحمان» واژه اي عبراني، جامد و معرّب «رهمان» است. طبرسي و طوسي از تغلب، ابن كثير از مبرّد، احمد بن يحيي در تفسير خود، سيوطي در «المزّهر» و اتقان مي گويند كه «رحمان» كلمه اي عبراني است، {V(ر.ك: قاموس قرآن، ج 3، ص 76)V}. 2. بسياري از اهل لغت (مانند جوهري، راغب و ابن اثير) و مفسّران (طبرسي، طوسي، زمخشري و بيضاوي) مي گويند: واژه «رحمان» و «رحيم» هر دو صيغه مبالغه بوده و بر كثرت و زيادي احسان و انعام دلالت دارند. به نظر برخي از مفسران ديگر، «رحمان» صيغه مبالغه است و دلالت بر كثرت دارد؛ ولي «رحيم» صفت مشبه است و دلالت بر ثبوت دارد. لذا اين دو تأكيد هم نيستند، بلكه هر يك معناي مستقلي دارند و تكراري در «بسم الله» پديد نيامده است، {V(ر.ك: علامه طباطبايي، همان؛ محمد عبده: تفسير المنار، ج 1، ص 47)V}. 3. بيشتر مفسّران گفته اند؛ «رحمان» اسمي از اسماي خاصه خداوند تعالي به شمار مي آيد و نمي توان آن را بر غير او اطلاق كرد، (مثل واژه الله). امّا «رحيم» يكي از صفات خداوند است كه گاهي بر غير خدا هم اطلاق مي شود (مثل اطلاق رحيم بر پيامبر(ص) در آيه 228 سوره «توبه»). برخي براي اثبات اين كه «رحمان» نام است نه صفت، دو دليل اقامه كرده اند: الف) هر جاي قرآن كه واژه «رحمان» به كار رفته است، مي توان به جاي آن واژه الله را جايگزين كرد و معناي آن اشكالي پيدا نمي كند. ب) «رحمان» مثل «الله» در همه جا آمده است (نه فقط در موارد رحمت)؛ مثلاً «رحيم» پيوسته در موارد رحمت به كار رفته است؛ ولي «رحمان» در موارد عذاب، سلطنت و... استعمال شده است، {V(قرشي، سيد علي اكبر، قاموس قرآن، ج 3، صص 75 و 73)V}. 4. مي توان تفاوت «رحمان» و «رحيم» را چنين بيان كرد كه «رحمان» ناظر به رحمت عام خداوند است كه شامل همه افراد مي گردد؛ ولي «رحيم» اشاره به رحمت خاص پروردگار دارد كه ويژه بندگان مطيع است و به عالم آخرت اختصاصي ندارد. به بيان ديگر، «رحمان» مختص دنيا است و شامل كافر و مؤمن مي شود؛ ولي «رحيم» شامل دنيا و آخرت بوده و مختص مؤمن است. آيت الله حسن زاده آملي در بيان فرق «رحمان» و «رحيم» مي نويسد «خداوند به جهت قدرت بر اعطاي وجود و هستي «رحمان» است؛ امّا به لحاظ توانايي بر اعطاي كمال وجود «رحيم» ناميده مي شود»، {V(حسن زاده آملي، حسن، هزار و يك نكته، نكته 95، ص 90)V}.